شاید این مطالب برایتان مفید باشد
ابراز نارضایتی رهبر معظم انقلاب از وضعیت کتاب در کشور در نخستین دیدار کتابداران و مسؤولان نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۹۰، هشدار جدی‌ای بود که متاسفانه از سوی مسؤولان رسمی و متصدیان حوزه کتاب، مورد توجه قرار نگرفت.
مقام معظم رهبری، آن دیدار مهم را، بهانه‌ای برای «تجدید مطلع» در حوزه کتاب خواندند و با بیان برخی آسیبها و تهدیدهای مهم در این حوزه، پیشنهادهایی را نیز ارایه فرمودند.
این سلسله مقالات می‌کوشد با آسیب‌شناسی حوزه کتاب در جمهوری اسلامی ایران، براساس بیانات مقام معظم رهبری و رهنمودهای ایشان، به ارایه الگویی بومی برای پیشرفت در این حوزه، کمک کند.
در بخش یکم تا سوم، شاخصهای رسمی ملی و جهانی توسعه در حوزه کتاب مورد بررسی قرار گرفت و با پیشنهاد شاخص جدید «سرانه تولید کتاب»، گوشه‌ای از دلیل نگرانی مقام معظم رهبری از وضعیت کتاب در کشور، به نمایش درآمد. سپس، مشکلات کاهش شمارگان کتاب مورد بررسی قرار گرفت.
در بخش چهارم مشکلات ناشی از افزایش تعداد عناوین کتاب، برشمرده شد و در بخش پنجم و ششم، موضوع مبانی نظری سنجش سرانه مطالعه مورد بررسی قرار گرفت و براساس سنجشهای جهانی و داخلی نشان داده شد که سرانه مطالعه در کشور ما، در حد متوسط کشورهای توسعه‌یافته است.
در بخش هفتم و هشتم، مساله همه‌گیری تبلیغات کتاب و برخی روشهای مهم ترویج کتاب‌خوانی بررسی شد.
در این بخش، موضوع سیرهای مطالعاتی بیان می‌شود.
×××
مقام معظم رهبری در دیدار خود با کتابداران و مسؤولان نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور فرمودند: «یکى از چیزهائى که ما امروز خیلى احتیاج داریم، برنامه‌هاى مطالعاتى براى قشرهاى مختلف است. بارها اتفاق مى‌افتد که جوانها را، نوجوانها را به کتابخوانى تشویق میکنیم؛ مراجعه میکنند، میگویند آقا چه بخوانیم؟ این سؤال یک جواب ندارد؛ احتمالاً جوابهاى متعددى دارد. مجموعه‌ى متصدیان امر کتاب – چه در وزارت ارشاد، چه در مجموعه‌ى کتابخانه‌ها – روى این مسئله باید کار جدى بکنند؛ در بخشهاى مختلف، براى قشرهاى مختلف، به شکلهاى مختلف، با تنوع متناسب، سیر مطالعاتى درست کنند؛ اول این کتاب، بعد این کتاب، بعد این کتاب. وقتى که جوان، نوجوان، یا کسى که تاکنون با کتاب انس زیادى نداشته است، وارد شد، حرکت کرد، راه افتاد، غالباً مسیر خودش را پیدا خواهد کرد. »
«سیر مطالعاتی» یک عنوان خاص برای برنامه مطالعاتی‌ای است که در یک موضوع واحد، دارای آغاز، انجام و ترتیب است. همانگونه که از عنوان این مفهوم مشخص است، سیر مطالعاتی، مسیر خواندن را مشخص می‌کند.
سیر مطالعاتی ممکن است براساس کتاب یا مقاله ارایه شود اما به طور معمول، سیر مطالعاتی براساس کتاب طراحی می‌گردد.
سیر مطالعاتی به مخاطب آن کمک می‌کند با صرف کمترین هزینه زمانی و مالی، بیشترین حجم دانش را بیاموزد. به بیان دیگر، تجربه و هزینه‌کرد یک سازمان یا یک گروه، به کمک او می‌آید تا بهترین مسیر مطالعه را انتخاب کند.
× ویژگیهای یک سیر مطالعاتی خوب
یک سیر مطالعاتی خوب، دارای ویژگیهایی است که توجه به آنها، می‌تواند اثرگذاری سیر را بیشتر کند:
۱ـ تعیین مخاطب
قبل از هر چیز، باید مخاطب سیر مطالعاتی مشخص باشد. مخاطب ممکن است براساس گروه سنی (خردسال، کودک؛ نوجوان، جوان و …)، دوره تحصیلی (دبستان، راهنمایی، دبیرستان، کاردانی، کارشناسی و …)، جنسیت (مرد یا زن)، نژاد یا قومیت (فارس، ترک، لر، عرب، ترکمن، بلوچ، کرد و …)، دین یا مذهب (مسلمان، مسیحی، یهودی، زرتشتی، صائبی و …)، صنف شغلی (خانه‌دار، کارگر، معلم، بقال، معمار و …) و … رده‌بندی گردد.
بنابرین بدون تعیین مخاطب، تولید سیر مطالعاتی امری اثرگذار و کارآ نخواهد بود.
۲ـ چارچوب موضوعی دقیق و نیازسنجی‌شده
هر مخاطب، نیازها و خواستهایی دارد. معمولاً افراد، گرایشها و خواستهای خود را بر نیازها ترجیح می‌دهند. بدون پرداختن به دلیل این ترجیح، باید گفت پرداختن به خواستها و گرایشهای مخاطب، خطر بزرگ دور شدن از تامین نیازهای او را در پی دارد. چراکه معمولاً گرایشها معلول و نیازها علت واقعی هستند. بنابرین ارایه سیر مطالعاتی باید مبتنی بر نیازسنجی مخاطب باشد.
این نیازسنجی می‌تواند به طراحی یک هندسه فکری مطلوب برای مخاطب بینجامد.
از سوی دیگر، تعیین چارچوب موضوعی دقیق برای سیر مطالعاتی سبب می‌شود که محدوده مشخصی از نیاز مخاطب، پوشش داده شود. بدین ترتیب، امکان ارایه چندین سیر مطالعاتی برای تکمیل نیازهای مخاطب، مهیا می‌گردد.
۳ـ هیات علمی ممحض
تهیه سیر مطالعاتی، نیازمند اشراف بر آن حوزه موضوعی است. بنابرین بدون وجود استاد یا هیات علمی ممحض، نمی‌توان یک سیر مطالعاتی خوب را تولید کرد.
یکی از شاخصهای اعتبار سیر مطالعاتی، اعتبار علمی ارایه‌کنندگان آن است.
۴ـ شناسایی روشمند
حجم کتابهای منتشرشده در یک موضوع، بسیار زیاد است. مهمترین سؤال در برابر یک سیر مطالعاتی این است که آیا همه کتابهای موجود در موضوع سیر مطالعاتی، توسط هیات علمی مورد بررسی قرار گرفته‌اند یا نه؟
بنابرین مهم است که ارایه‌کنندگان یک سیر مطالعاتی، روش شناسایی کتابها، میزان گستره مورد بررسی و عناوین دیده‌شده را به عنوان مقدمه توجیهی سیر مطالعاتی اعلام نمایند.
۵ـ وجود ترتیب حداکثری و همپوشانی حداقلی
همانگونه که در تعریف سیر مطالعاتی بیان شد؛ سیر مطالعاتی دارای آغاز، انجام و ترتیب است. بنابرین کتابهای معرفی‌شده در یک سیر، باید بتواند سرفصلهای هر موضوع را به ترتیب منطقی، پوشش دهد و از سوی دیگر، میزان همپوشانی سرفصلهای کتابهای معرفی‌شده، در حداقل ممکن باشد.
× تفاوت سیر مطالعاتی و فهرست کتابهای خوب
ویژگیهای بیان‌شده برای یک سیر مطالعاتی خوب، نمایشگر وجه تمایز آن با فهرست کتابهای خوب نیز هست. در واقع فهرست کتابهای خوب، مقدمه و ابتدایی برای ارایه یک سیر مطالعاتی است.
در روزگار ما، فهرستهای کتابهای خوب زیادی تولید شده و تولید می‌شود. به عنوان نمونه، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و وزارت آموزش و پرورش، هر سال فهرستهایی از کتابهای خوب را برای دانش‌آموزان و کودکان و نوجوانان ارایه میکنند.
گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نیز دو فهرست مهم را از رمانهای خوب ارایه کرده است. فهرست اول شامل ۱۱۷ رمان خواندنی برای جوانان می‌باشد و در فهرست دوم، ۲۸۳ رمان خوب برای نوجوانان فهرست شده است.
محمدرضا سرشار (رضا رهگذر) نیز در کتابهای «الفبای قصه‌نویسی» خود، فهرستی از کتابهای مناسب را برای نوجوانان ارایه کرده است.
فرهنگسرای دانشجو (شفق) نیز در سالهای ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۸، فهرستهای متعددی از کتابهای مناسب را به شکل موضوعی و در قالب نشریات دیواری و بروشوری، برای دانشجویان منتشر می‌کرد که علاوه بر نقاط هدف خود و مراکز سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، در کتاب‌فروشی‌های خیابان انقلاب اسلامی شهر تهران نیز توزیع می‌شد.
برخی نویسندگان، محققان و استادان نیز در حوزه‌های تمحض خود، فهرستی از کتابهای مناسب را ارایه کرده‌اند که به دلیل تعدد، نام‌بردن از آنها، از حوصله این مقاله خارج است.
هم‌اکنون نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور نیز در پایگاه اینترنتی «بوکی» (Booki.ir) به معرفی کتابهای خوب در تعداد بسیار زیاد و با سود جستن از امکانات شبکه‌های اجتماعی، پرداخته است.
اما در حوزه سیر مطالعاتی، کارهای اندکی صورت گرفته است. مهمترین کار صورت‌گرفته در این حوزه، مجموعه چهار جلدی «سیر مطالعات اسلامی» (سما) است که کانون اندیشه جوان آن را ارایه کرده است. این مجموعه برای چهار سطح نوجوانان، جوانان، دانشجویان و نخبگان جوان طراحی شده و به موضوعات مختلف مورد نیاز مخاطبان هر کتاب می‌پردازد.
دانشگاه امام صادق(ع) نیز براساس تجربه کشوری آموزش اندیشه علامه شهید مرتضی مطهری(ره)، سیر مطالعاتی آثار این شهید بزرگوار را ارایه کرده است که مبنای تدریس دوره‌های آموزشی ـ مطالعاتی کتابهای ایشان می‌باشد.
× قالبهای ارایه سیرهای مطالعاتی
سیر مطالعاتی را به چه شیوه‌ای باید به دست مخاطب رساند؟ این سؤالی اساسی برای تولیدکنندگان سیرهای مطالعاتی است.
تجربه نشان می‌دهد بدنه مخاطب برای تهیه سیر مطالعاتی کتاب، به خرید کتاب علاقه و رغبتی نشان نمی‌دهد. به بیان دیگر، ارایه سیر مطالعاتی کتاب در قالب یک کتاب، موجب جذب مخاطب نخواهد شد. قالب کتاب، بیشتر برای مدیران فرهنگی، کتابداران و گروههای بسیار محدودی از مخاطب، کاربرد دارد.
قالب بروشور، یکی از قالبهای موفق برای ارایه سیرهای مطالعاتی بوده است. همچنین ارایه سیرها در قالب نشریه دیواری، توانسته بدنه مخاطب را به کتاب جذب کند.
یک قالب مهم دیگر، استفاده از «کتاب موبایل» یا سامانه‌های پیامک است که بتواند از طریق تلفن همراه، سیر مطالعاتی را در اختیار مخاطب قرار دهد.
قالب دیگر، استفاده از پایگاههای اینترنتی است که هم‌اکنون کانون اندیشه جوان در پایگاه «سیر نما» (SeirNama.ir) در حال آزمودن این قالب است.
×××
به هر حال، سیرهای مطالعاتی، راههای میانبری برای دانش‌افزایی گروههای مختلف مردم هستند که متاسفانه، هنوز در ابعاد شایسته و بایسته، نهضت تولید آن به راه نیفتاده است.
متن این نوشته در پایگاه تحلیلی تبیینی برهان