سرانه مطالعه کتاب در ایران و برخی کشورهای جهان ـ تجدید مطلع در حوزه کتاب(۶)

شاید این مطالب برایتان مفید باشد

اولویت حوزه کتاب، تأمین مواد اولیه و به‌روزرسانی فناوریهاست نه ممیزی کتاب ـ آنچه در نشست سرای اهل قلم گفته شد

۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۳

مقاله «نسبت مطلوب دولت و کتاب» در کتاب «نسبت دولت و فرهنگ»

۱۳ خرداد ۱۳۹۲

سیر مطالعاتی: آنچه که باید باشد ـ تجدید مطلع در حوزه کتاب(۹)

۲۸ دی ۱۳۹۰

ابراز نارضایتی رهبر معظم انقلاب از وضعیت کتاب در کشور در نخستین دیدار کتابداران و مسؤولان نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۹۰، هشدار جدی‌ای بود که متاسفانه از سوی مسؤولان رسمی و متصدیان حوزه کتاب، مورد توجه قرار نگرفت.
مقام معظم رهبری، آن دیدار مهم را، بهانه‌ای برای «تجدید مطلع» در حوزه کتاب خواندند و با بیان برخی آسیبها و تهدیدهای مهم در این حوزه، پیشنهادهایی را نیز ارایه فرمودند.
این سلسله مقالات می‌کوشد با آسیب‌شناسی حوزه کتاب در جمهوری اسلامی ایران، براساس بیانات مقام معظم رهبری و رهنمودهای ایشان، به ارایه الگویی بومی برای پیشرفت در این حوزه، کمک کند.
در بخش یکم تا سوم، شاخصهای رسمی ملی و جهانی توسعه در حوزه کتاب مورد بررسی قرار گرفت و با پیشنهاد شاخص جدید «سرانه تولید کتاب»، گوشه‌ای از دلیل نگرانی مقام معظم رهبری از وضعیت کتاب در کشور، به نمایش درآمد. سپس، مشکلات کاهش شمارگان کتاب مورد بررسی قرار گرفت.
در بخش چهارم مشکلات ناشی از افزایش تعداد عناوین کتاب، برشمرده شد و عدم رعایت الزامات این افزایش، مورد انتقاد واقع شد.
در بخش پنجم، موضوع «مبانی نظری سنجش سرانه مطالعه» مورد بررسی قرار گرفت و با بیان سه مقدمه، چگونگی سنجش سرانه مطالعه کتاب تبیین شد.
در این بخش، سنجشهای ملی و جهانی در حوزه سرانه مطالعه، مورد مطالعه تطبیقی قرار می‌گیرد.
×××
در بخش پیشین درباره مطالعه قرآن و دیگر متون دینی و مذهبی بیان شد که: «در آمارهای جهانی، مطالعه متون دینی جزو مطالعه کتاب محسوب می‌شود. بنابرین غربیان، مطالعه انجیل و تورات را نیز، مطالعه کتاب به شمار می‌آورند.»
یکی از خوانندگان آن بخش، نکته‌ای را به نگارنده متذکر شدند که اشاره به آن لازم است.
۱. اگر فرد پرسش‌شونده مطالعه کتابهای دینی و مذهبی را به عنوان مطالعه و کتاب‌خوانی بپندارد؛ محاسبه نکردن این مطالعه به عنوان کتاب‌خوانی، امر ناصوابی است.
۲. به نظر نگارنده، به طور معمول، فردی که به زبان عربی آشنایی ندارد؛ صرف روخوانی قرآن و دیگر کتابهای هم‌خانواده آن را، «مطالعه» نمی‌پندارد. بدیهی است که خواندن قرآن و دیگر متون عربی همراه با توجه به ترجمه فارسی آن، همان کتاب‌خوانی است.
۳. بررسیهای بیشتر این فقیر نشان می‌دهد در مواردی که غربیان، در کنار سنجش فعالیتهای فرهنگی، به سنجش فعالیتهای مذهبی شخص نیز توجه کرده‌اند؛ مطالعه کتاب مقدس به طور خاص، به عنوان فعالیت مذهبی تلقی شده است. به عنوان نمونه، می‌توان از راهنمای ۲۰۰۸ «سنجش هارمونیک گذران وقت اروپائیان» نام برد. بدیهی است که دلیل این تفکیک نیز، تلاش سنجش‌گران برای شناخت میزان فعالیتهای مذهبی افراد بوده است.
۴. جمع‌بندی این تکمله اینکه اولاً در سنجش سرانه مطالعه کتاب، نباید از پرسش‌شونده خواست تا مطالعه متون دینی و مذهبی را استثنا کند (مگر در موارد خاص)؛ ثانیاً محاسبه روخوانی و جمع‌خوانی قرآن به عنوان مطالعه کتاب، در حالتی که پرسش‌شونده آن را مطالعه کتاب نمی‌داند؛ راهی خطاست.
×××
مرکز آمار کمیسیون اروپا (EuroStat) گزارشهای آماری متعددی را درباره کشورهای عضو اتحادیه اروپا و همچنین کشورهای متقاضی عضویت در این اتحادیه منتشر می‌کند. یکی از این گزارشهای آماری، گزارش «آمارهای فرهنگی» است که ویرایشهای ۲۰۰۷ و ۲۰۱۱ آن، در این بخش مورد بررسی قرار گرفته است.
بخشی از این گزارش به «مشارکت فرهنگی» اختصاص دارد و وضعیت کتابخوانی را در ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا نشان می‌دهد.
براساس این گزارش، ۲۸ درصد اروپائیان در ۱۲ ماه گذشته هیچ کتابی نخوانده‌اند؛ ۲۰ درصد یک یا دو کتاب، ۱۴ درصد سه تا پنج کتاب و ۳۷ درصد بیش از پنج کتاب خوانده‌اند.
[…] شکل ۱ـ نمودار میزان مطالعه کتاب در ۲۷ کشور اروپایی ـ ۲۰۰۷ م.
همین سنجش، در هشت کشور اروپایی با دقت بیشتری انجام شده است.
فنلاند آلمان نروژ سوئد انگلیس فرانسه ایتالیا اسپانیا
اوقات فراغت ۵:۳۶ ۵:۲۸ ۵:۴۶ ۵:۰۷ ۵:۰۸ ۴:۲۴ ۴:۳۵ ۴:۵۱
مطالعه در اولویت اول ۰:۴۶ ۰:۳۸ ۰:۳۶ ۰:۳۲ ۰:۲۶ ۰:۲۳ ۰:۱۸ ۰:۱۵
درصد ۶۸ ۵۹ ۶۲ ۵۵ ۴۲ ۳۴ ۳۰ ۲۲
اوقات فراغت ۲:۴۰ ۳:۵۹ ۲:۰۰ ۲:۴۱ ۲:۲۹ ۵:۵۳ ۲:۵۵ ۱:۱۲
مطالعه در اولویت دوم ۰:۱۰ ۰:۱۲ ۰:۰۸ ۰:۱۳ ۰:۱۲ ۰:۱۱ ۰:۰۴ ۰:۰۴
درصد ۳۳ ۲۷ ۲۴ ۳۹ ۳۰ ۱۵ ۹ ۸
جمع ۰:۳۵ ۰:۲۶ ۰:۲۴ ۰:۲۳ ۰:۱۵ ۰:۱۰ ۰:۰۶ ۰:۰۴
بنابرین فنلاند با ۳۵ دقیقه، آلمان با ۲۶ دقیقه، نروژ با ۲۴ دقیقه، سوئد با ۲۳ دقیقه، انگلیس با ۱۵ دقیقه، فرانسه با ۱۰ دقیقه، ایتالیا با ۶ دقیقه و اسپانیا با ۴ دقیقه سرانه مطالعه در روز رتبه‌های یکم تا هشتم را به خود اختصاص داده‌اند. این درحالی است که هر پنج کشور اول، دارای بیش از ۵ ساعت اوقات فراغت روزانه هستند.
×××
مرکز آمار کمیسیون اروپا گزارش دیگری را با نام «مشارکت اروپائیان در فعالیتهای فرهنگی» در سال ۲۰۰۲ منتشر کرده است. در این گزارش، کوشیده شده به این سؤال پاسخ داده شود که «آیا اروپائیان در ۱۲ ماه گذشته، کتابی را خوانده‌اند؟»
پاسخ به دست آمده، نتایج جالبی داشته است. ۴۲.۱ درصد اروپائیان هیچ کتابی را در سال گذشته نخوانده بودند؛ ۱۰.۷ درصد برای اهداف کاری کتاب خوانده بودند؛ ۱۲.۷ درصد برای اهداف تحصیلی، کتابهای درسی خوانده‌ بودند؛ ۱۴.۵ درصد برای اهداف تحصیلی، کتابهای مرتبط با رشته خود را خوانده بودند و تنها ۴۴.۸ درصد برای اهداف غیر کاری یا غیر تحصیلی، کتاب خوانده بودند.
[…] شکل ۲ـ نمودار پاسخ به پرسش «اروپائیان چه کتابهایی را خوانده‌اند» ـ ۲۰۰۲
×××
«مرکز تحقیقات گذران وقت» مرکزی وابسته به دانشگاه آکسفورد است که در زمینه چگونگی گذران وقت در کشورهای مختلف، تحقیق می‌کند.
گزارش «کارهای روزمره در ۲۲ کشور» این مرکز، در سال ۲۰۱۰ منتشر شده است که بخشی از آن به سرانه مطالعه افراد بین ۱۸ تا ۶۴ سال اختصاص دارد. این گزارش بیان می‌دارد در ۲۲ کشور مورد بررسی، کشورهای فنلاند، استونی، آلمان، هلند، نروژ و سوئد بیشترین زمان را برای خواندن کتابها و دیگر اقلام چاپ‌شده اختصاص می‌دهند.
در این گزارش، میان مطالعه منابع دیجیتال و منابع چاپ‌شده تفاوت گذاشته شده اما مطالعه کتاب، روزنامه، مجله و دیگر اقلام چاپی، یکسان دانسته شده است. همچنین اشاره‌ای به تفکیک مطالعه موظفی از مطالعه آزاد نشده است.
نام کشور فنلاند استونی آلمان هلند نروژ سوئد لتونی لهستان لیتوانی بلژیک اسلوونی
میزان ۰:۴۲ ۰:۳۵ ۰:۳۳ ۰:۳۲ ۰:۳۲ ۰:۲۸ ۰:۲۴ ۰:۲۲ ۰:۲۱ ۰:۲۱ ۰:۲۱
نام کشور انگلستان فرانسه استرالیا ژاپن ایتالیا بلغارستان آمریکا کره اسپانیا ترکیه برزیل
میزان ۰:۲۱ ۰:۱۹ ۰:۱۸ ۰:۱۷ ۰:۱۷ ۰:۱۷ ۰:۱۶ ۰:۱۵ ۰:۱۴ ۰:۱۱ ۰:۰۶
همانگونه که مشاهده می‌شود هر یک از سنجشهای صورت گرفته، به تناسب اهداف و چارچوب، روش نمونه‌گیری، شیوه تنظیم پرسش‌نامه و دیگر عوامل، نتایج متفاوتی را عرضه کرده‌اند و عملاً امکان مقایسه نتایج این سنجشها با یکدیگر، دشوار است.
در هر حال سنجش سرانه مطالعه از سوی شورای فرهنگ عمومی کشور، عدد ۱۶ دقیقه را برای مطالعه آزاد کتابهای چاپی، عدد ۲ دقیقه را برای مطالعه آزاد کتابهای دیجیتال و عدد ۲۴ دقیقه را برای مطالعه روزنامه‌ها و نشریات نشان می‌دهد.
با توجه به عدم سنجش میزان اوقات فراغت ایرانیان به نسبت دیگر ملتها، مقایسه خام آن با سرانه مطالعه در دیگر کشورها چندان دقیق نخواهد بود اما همین عدد نیز، در رده کشورهایی چون آمریکا، انگلیس، ژاپن، فرانسه، استرالیا، ایتالیا، کره، اسپانیا و … است که از نظر تعداد عناوین چاپ‌شده در یک سال، وضعیتی به مراتب بهتر و یا هم رده جمهوری اسلامی ایران دارند.
صد البته، این وضعیت نسبتاً خوب جهانی، وضعیت مطلوب مطالعه کتاب در جمهوری اسلامی ایران نیست. چرا که براساس همه آنچه پیش از این گفته شد؛ کتاب در این کشور، دارای جایگاهی راهبردی و ملی است و باید در صدر فعالیتهای فرهنگی جامعه قرار گیرد.
متن کامل این مقاله را در پایگاه اینترنتی برهان بخوانید.