شاید این مطالب برایتان مفید باشد
در بخش نخست این مجموعه مقالات گفته شد که «از نظر تعداد عنوان کتابهای منتشرشده در یک سال، جمهوری اسلامی ایران، یکی از ۲۰ کشور برتر در این حوزه است و با فاصله معناداری از کشورهای منطقه، پیشتاز این زمینه است. به بیان دیگر، از نظر تعداد عنوانهای منتشرشده در یک سال، نه تنها چشم‌انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران محقق شده و افق منطقه‌ای پشت سر گذاشته شده است بلکه، افق جهانی و قرار گرفتن بین ۱۰ کشور برتر جهان، هدف پیش روی این زمینه است.»
در این بخش، به دنبال پاسخی برای این سؤال هستیم که با توجه به وضعیت مطلوب جمهوری اسلامی ایران از نظر شاخصهای ملی و جهانی، چرا رهبر معظم انقلاب اسلامی، از وضعیت کتاب در کشور ناراضی هستند.
× نگاهی به آمارهای دیگر
اطلاعات ارایه‌شده از سوی خانه کتاب، تنها مربوط به تعداد عناوین چاپ‌شده در یک سال نیست. بررسی این اطلاعات، به ما کمک می‌کند تا وضعیت نشر کتاب در جمهوری اسلامی ایران را از زوایایی تازه‌تر بنگریم.
× شاخص میانگین تعداد صفحات یک کتاب
شاخص میانگین تعداد صفحات یک کتاب، از تقسیم مجموع تعداد کل صفحات چاپ‌شده در یک سال بر تعداد عناوین چاپ‌شده در همان سال به دست می‌آید.
جدول و نمودار شماره هفت نشان می‌دهد که از سال ۱۳۷۳ تا سال ۱۳۸۹، میانگین حجم کتاب چه وضعیتی داشته است.
[…]
همانگونه که مشاهده می‌شود، در یک بازه زمانی ۱۶ ساله، حجم میانگین کتاب با ۱۹ درصد کاهش، از ۲۹۴ صفحه به ۲۳۷ صفحه کاهش یافته است. این کاهش حجم کتاب، به خودی خود، مساله هشدار دهنده‌ای نیست و می‌تواند چند دلیل داشته باشد:
۱. حوصله خوانندگان برای خواندن کتابهای حجیم کمتر شده است.
۲. نسبت کتابهای کودک و نوجوان به کتابهای بزرگسال، افزایش یافته است.
۳. بهای پایین‌تر کتابهای کم‌حجم‌تر، مطلوبیت بیشتری برای خریداران کتاب دارد.
۴. نویسندگان با پرهیز از پرگویی، تکرار و اطناب، به سمت ایجاز و فشرده‌نویسی روی آورده‌اند.
شناخت دلیل واقعی کاهش حجم میانگین کتاب در ۱۶ سال اخیر، نیازمند پژوهشهای دقیقی است که از توان این مجموعه مقالات خارج است.
× تعداد کل صفحات چاپ‌شده در یک سال
یکی از شاخصهای قابل استفاده برای سنجش وضعیت نشر کتاب، مجموع صفحات چاپ‌شده در یک سال است.
این شاخص، فارغ از تعداد عناوین یا شمارگان هر عنوان، حجم کلی صنعت نشر کتاب در کشور را نمایش می‌دهد.
[…]
همانگونه که مشاهده می‌شود از سال ۱۳۷۳ تا سال ۱۳۸۹، مجموع تعداد صفحات از ۱۲.۲۰۹.۲۱۸ صفحه با یک رشد ۳۳۳ درصدی به عدد ۴۰.۳۱۷.۹۱۷ صفحه در سال رسیده است. اما در یک نگاه دقیقتر، همین آمار نشان می‌دهد در چهار سال منتهی به سال ۱۳۹۰، وضعیت صنعت نشر کتاب در ج.ا. ایران، در وضعیت هشدار به سر می‌برد. علی‌رغم رشد خیره‌کننده کلی، و همچنین رشد فوق‌العاده سالهای ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵، متاسفانه این روند در سال ۱۳۸۶ متوقف شده و در سالهای ۱۳۸۷ تا ۱۳۸۹، رو به نزول گذاشته است. آنچنان که تعداد صفحات چاپ‌شده در سال ۱۳۸۹، با یک کاهش ۱۲ درصدی نسبت به ۵ سال قبل، یعنی سال ۱۳۸۴ مواجه است.
× به دنبال شاخص جدید
وضعیت هشدار در چهار سال اخیر براساس تعداد صفحات چاپ‌شده در یک سال، تا حدودی نشان دهنده دلیل نگرانی مقام معظم رهبری از وضعیت کتاب در ج.ا.ایران است. اما از سوی دیگر، شاخص پذیرفته‌شده ملی و جهانی برای سنجش میزان توسعه نشر کتاب در کشور (یعنی تعداد عناوین چاپ‌شده در یک سال)، نه تنها چنین وضعیت هشداری را نمایش نمی‌دهد بلکه وضع مطلوبی را گزارش می‌کند.
از سوی دیگر، نه تنها شاخص تعداد عناوین، یک شاخص گمراه‌کننده و فریبنده است، بلکه شاخص تعداد صفحات چاپ‌شده نیز، به خودی خود، واقعیت وضعیت نشر کتاب در یک کشور را به نمایش نمی‌گذارد. چرا که متغیر مهمی به نام «تعداد مخاطب بالقوه»، در آن لحاظ نشده است.
عدم توجه به جمعیت یک کشور موجب می‌شود که شاخصهای سنجش میزان پیشرفت نشر کتاب، همیشه از واقعیت جامعه عقب بمانند و نتوانند گزارشگران خوبی از جریان روز اجتماع باشد.
جدول شماره ۹، نمایشگر جمعیت ایران در سالهای اخیر است.
[…]
جمعیت ایران در سال ۱۳۷۳، ۵۸ میلیون نفر بوده که در سال ۱۳۸۹، با افزایشی ۱۳۰ درصدی، به ۷۵ میلیون نفر رسیده است.
این افزایش ۱۳۰ درصدی جمعیت در یک بازه ۱۶ ساله، به خوبی نشان می‌دهد که بی‌توجهی به عامل جمعیت، هر شاخص سنجش میزان پیشرفت در حوزه کتاب را کم‌اعتبار خواهد کرد.
× شاخص جدید «سرانه تولید کتاب»
پیشنهاد نگارنده برای حل مشکل کم‌اعتباری شاخصهای فعلی سنجش میزان پیشرفت در حوزه نشر کتاب، طراحی شاخص جدیدی با نام «سرانه تولید کتاب» است.
شاخص جدید سرانه تولید، گزارشگر «سهم سرانه هر نفر از تعداد کل صفحات چاپ‌شده کتاب در یک سال» است. بدین‌ترتیب، این شاخص جدید، فارغ از تعداد عنوانهای چاپ‌شده در یک سال، به توان کلی نشر کتاب در یک سال به تناسب جمعیت کشور در آن سال، می‌پردازد.
جدول شماره ۱۰، سهم سرانه هر ایرانی از کتابهای چاپ‌شده در یک سال را گزارش می‌دهد.
[…]
شاخص سرانه تولید کتاب نشان می‌دهد که از نظر میزان تولید کتاب به نسبت جمعیت کشور، بهترین سالهای حوزه کتاب به ترتیب از این قرارند: ۱۳۸۵، ۱۳۸۴، ۱۳۸۶، ۱۳۸۷، ۱۳۸۰، ۱۳۸۲، ۱۳۸۳، ۱۳۸۸، ۱۳۸۱، ۱۳۸۹، ۱۳۷۹، ۱۳۷۸، ۱۳۷۷، ۱۳۷۵، ۱۳۷۶، ۱۳۷۴ و ۱۳۷۳.
در صورتی که دولتها را متولی حوزه کتاب در کشور بدانیم، کارنامه دولتها براساس شاخص سرانه تولید کتاب، از این قرار خواهد بود:
۱. دولت نهم (۱۳۸۵ـ ۱۳۸۸، به ریاست محمود احمدی نژاد): ۰.۶۱۲
۲. دولت هشتم (۱۳۸۱ـ۱۳۸۴، به ریاست سید محمد خاتمی): ۰.۵۷۷
۳. دولت دهم (۱۳۸۹، به ریاست محمود احمدی‌نژاد): ۰.۵۳۹
۴. دولت هفتم (۱۳۷۷ـ۱۳۸۰، به ریاست سید محمد خاتمی): ۰.۴۲۸
۵. دولت ششم (۱۳۷۳ـ۱۳۷۶، به ریاست اکبر هاشمی رفسنجانی): ۰.۲۴۵
به بیان دیگر دوران دولت نهم بهترین سالهای حوزه کتاب در ۱۶ سال اخیر بوده و دولت ششم بدترین سالهای حوزه کتاب را رقم زده است.
× وضعیت هشدار در سه سال اخیر
هر چند که سالهای ۱۳۸۵، ۱۳۸۴، ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷، چهار سال طلایی حوزه کتاب از نظر شاخص جدید سرانه تولید هستند اما همین شاخص نشان می‌دهد که از سال ۱۳۸۵، سرانه تولید، رشد شگفتی‌آور خویش را از دست داده و رو به نزول گذاشته است. آنچنانکه این شاخص در سال ۱۳۸۹، کمتر از همین شاخص در ۹ سال قبل، یعنی سال ۱۳۸۰ بوده است.
از سوی دیگر، آهنگ رشد شاخص سرانه تولید، از سال ۱۳۷۳ تا سال ۱۳۸۵، عدد ۰.۰۳۵ صفحه به ازای هر نفر است. این بدان معناست که براساس رشد میانگین ۱۲ سال قبل از سال ۱۳۸۵، شاخص سرانه تولید در سالهای ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۹، باید وضعیت زیر را پیدا می‌کرد.
[…]
مشخص است که از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹، تعداد صفحات چاپ‌شده در یک سال به تناسب رشد جمعیت و همچنین پیشینه ۱۲ ساله رشد صنعت نشر کتاب، کاهش داشته است. این عقب‌افتادگی در سال ۱۳۸۶، ۸ درصد بوده و در سال ۱۳۸۹ به ۳۳ درصد رسیده است.
×××
وضعیت نگران‌کننده کتاب در سه سال اخیر، وضعیتی نیست که تنها از طریق اصلاح شاخصهای موجود و طراحی شاخص جدید «سرانه تولید کتاب» قابل درک باشد. گزارشهای فعالان نشر از اوضاع بد بازار کتاب، نمایانگر همین مساله است.
اما چه عواملی باعث شده سرانه تولید کتاب در سه سال اخیر کاهش یابد و وضعیت کتاب در ج.ا.ایران، از سال طلایی ۱۳۸۵ خارج شود؟
در بخشهای بعدی این مقاله، به این پرسش پاسخ داده خواهد شد.
متن کامل این مقاله را پایگاه اینترنتی برهان بخوانید.